Nhìn tổng thể kiến trúc đô thị Sài Gòn, bên cạnh những công trình đô thị cổ như nhà thờ, công sở, dinh thự… diện mạo Sài Gòn xưa không thể thiếu mảng kiến trúc ẩn chứa nhiều giá trị văn hóa, đó là các ngôi nhà cổ. Những ngôi nhà cổ này đang có nguy cơ tuyệt tích.
Những ngôi nhà cổ còn sót lại
Theo các nhà nghiên cứu, kiến trúc cổ Sài Gòn trước kia đa phần là những công trình kiến trúc mang phong cách bản địa hoặc mang nét truyền thống Hoa, Khmer… Đến khi người Pháp xâm chiếm, họ quy hoạch đô thị Sài Gòn theo kiểu mẫu đô thị Pháp. Những ngôi nhà và phố xá bản địa, truyền thống biến mất dần hoặc lùi ra ngoại vi và cho đến nay thì gần như không còn. Nhà cổ còn lại hiện nay chủ yếu là của người Việt hay Hoa, đều mang ảnh hưởng kiến trúc Pháp.
Đối với nhà của người Việt, mặc dù thiết kế theo kiểu Tây nhưng khi xây dựng đã cải tiến cho phù hợp, giữ được nét đặc trưng theo kiểu nhà rường của miền Trung. Trong quá trình khảo sát, chúng tôi phát hiện những căn nhà theo kiểu kiến trúc này còn tương đối nguyên vẹn. Căn cứ trên gia phả và theo lời kể của chủ nhân, những căn nhà này đều trên 100 năm như căn nhà số 407A/4 ấp 1, xã An Phú Tây, Bình Chánh (xây dựng năm 1899); nhà 34/14, ấp 5, thị trấn Nhà Bè (xây dựng khoảng năm 1864); 18/9 khu phố 7, thị trấn Nhà Bè (xây dựng năm 1990); hai căn 14/182 và 14/184 khu phố 3, Tân Nhơn Phú A, Q.9 (xây dựng năm 1883)… Những ngôi nhà này được xây dựng theo kiểu ba gian hai chái, hoặc mặt nhà có chữ đinh, thảo bạt… với mái ngói âm dương, đầu ngói tráng men xanh, kết cấu vì chồng rường, xuyên trính, nội thất trang trí nhiều họa tiết bằng gỗ chạm lộng hay hoành phi, câu đối khảm xà cừ, tinh vi, khéo léo.
Giống như kiến trúc nhà ở của người Việt, kiến trúc nhà ở thuần Hoa ở Sài Gòn cũng gần như không còn (ngoại trừ các đình, chùa, hội quán… mang đậm kiến trúc Trung Hoa). Kiến trúc nhà cổ của người Hoa cũng mang phong cách Pháp nhưng vẫn giữ đặc trưng thương mại, phố nghề (dạng nhà phố). Một số ngôi nhà người Hoa được cho là cổ có thể kể tên như nhà số 41 -67 Hải Thượng Lãn Ông, Q.5; nhàâ số 15 đường Phú Định, phường 1, Q.5 và một số ngôi nhà ở hẻm 206 Trần Hưng Đạo. Những căn nhà này, theo thạc sĩ Lý Tất Vinh, chủ trì đề án ”Chinatown Sài Gòn” cho ngành du lịch TP, thì đã gần 200 năm tuổi.
Riêng các công trình kiến trúc được xem là đặc trưng Pháp, ít pha tạp với kiến trúc bản địa, chủ yếu như dinh thự, công sở, trường học… do Nhà nước quản lý, còn nhà dân sở hữu rất ít. Một cán bộ nghiên cứu di tích ở Ban Quản lý Di tích và Danh lam thắng cảnh cho biết tiêu biểu cho kiến trúc này chỉ còn ngôi nhà cổ hơn 100 năm tuổi, tọa lạc tại số 102 Võ Văn Tần. Đây là ngôi nhà mang đậm nét kiến trúc Pháp – mái ngói đỏ, tường vàng hoặc ngà vàng, cột vuông, vòm gạch, nền cao ráo với bậc tam cấp lên xuống rất đẹp.
Giữ được nhà cổ vì… nghèo!
Qua khảo sát, hầu hết những ngôi nhà cổ hiện nay đang xuống cấp, không được chăm sóc, bảo vệ tốt. Bị thời gian tàn phá và do chủ nhà chưa ý thức được giá trị cổ, cũng như không có sự tư vấn thấu đáo của nhà chuyên môn, nên người dân phải tự trùng tu theo cách của mình. Vì vậy “nét cổ” trong một ngôi nhà cổ không còn thuần nhất. Bà Trần Thị Kim Hồng, chủ nhân căn nhà cổ 34/14, ấp 5, thị trấn Nhà Bè, bức xúc: ”Địa phương nhiều lần có mời tôi lên họp về căn nhà, nhưng chỉ có vậy thôi. Tường nhà tôi nhiều lần bị đổ, phải chắp vá hoài. Chỉ có người nghèo như tôi không có tiền sửa chữa mới giữ lại nhà cổ, nếu có tiền thì người ta đập đi để xây nhà mới vì quá dột nát, bất tiện trong sinh hoạt”.
Cách đây chừng 5 năm, ai đã từng đi qua đường Phú Định, phường 11, Q.5 sẽ sững sờ và bất ngờ trước vẻ đẹp của cả một dãy phố cổ gần 200 năm tuổi còn sót lại. Dãy phố này trải dài từ nhà số 5 đến số 27 mang đặc trưng một khu phố thương mại sầm uất của người Hoa. Nơi đây đã được hãng lữ hành Saigontourist chọn làm điểm tiêu biểu của ”Chinatown” để chụp hình làm postcard du lịch quảng bá ra nước ngoài. Thế nhưng, bây giờ trở lại, thật xót xa khi thấy thay vào đó là những căn nhà mới toanh, chỉ còn lèo tèo vài ba căn nhà cổ.
Một số chủ nhân của những ngôi nhà cổ nói rằng, biết” đồ cổ là có giá trị” nhưng không thể ngồi nhìn đồ cổ mà… nhịn đói, đành phải hy sinh nhà cổ để làm việc khác. Thử đến khu biệt thự Pháp 110 Võ Văn Tần, nếu đi bên hông đường Bà Huyện Thanh Quan thấy tòa nhà này đẹp biết bao nhiêu thì khi quẹo qua mặt tiền đường Võ Văn Tần sẽ thất vọng bấy nhiêu vì chình ình trước mặt nhà là một quán nhậu sầm uất!
Chiều sâu văn hóa của đô thị
KTS Nguyễn Trường Lưu, ủy viên Đoàn Chủ tịch Hội Kiến trúc sư TPHCM, cho rằng một thành phố đẹp phải có dấu ấn thời gian, trong đó những ngôi nhà cổ sẽ điểm xuyết cho đô thị thêm chiều sâu văn hóa. Muốn làm được điều này, trước tiên ngành bảo tồn văn hóa phải làm một cuộc điều tra, đánh giá nhà cổ dựa trên những tiêu chí thích hợp. Sau khi công nhận rồi, phải có một chương trình trùng tu, tôn tạo lại nhưng điều quan trọng cần chú ý là phải để người dân sống được trong căn nhà cổ ấy. Nhà cổ là vốn quý của Quỹ Văn hóa xã hội nên Nhà nước phải chủ động bỏ tiền trùng tu, cần thiết thì Nhà nước thỏa thuận với dân để mua lại. Ở nhiều nước phát triển trên thế giới, Nhà nước sẵn sàng trùng tu, sơn phết miễn phí cho những ngôi nhà cổ, bởi họ biết rằng, khi đến tham quan một thành phố, du khách thường tìm đến nơi này.
Theo chuyên viên bảo tàng Trần Thị Vui, Phó trưởng Khoa Văn hóa – Du lịch Trường CĐ Văn hóa – Nghệ thuật TPHCM, những ngôi nhà cổ chính là những thước phim tư liệu quý giá, thực và sống động nhất về hình ảnh của một vùng đất và con người. Hơn ai hết, trước tiên ngành văn hóa, chính quyền địa phương phải quan tâm đúng mức và có giải pháp cụ thể như chế độ ưu tiên kinh phí, nguyên tắc phối hợp với gia chủ để bảo quản, trùng tu kịp thời. Nếu không, những ngôi nhà cổ ít ỏi còn sót lại ấy cũng sẽ tuyệt tích.
————————-
Nhà Tây của người Hoa
Ngoài khu “Chinatown” ở Q.5, Sài Gòn còn nhiều ngôi nhà phố theo kiểu Tây, dân gian thường gọi là nhà ”Chú Hỏa Hui Bon Hoa”, do chú Hỏa bỏ tiền ra xây 20.000 căn để bán hoặc cho thuê. Đó là những dãy nhà phố có kiến trúc giống nhau, ngót nghét 100 năm, nằm ở mặt tiền hay trong hẻm rộng trên các đường Nguyễn Thái Bình, Phó Đức Chính, Calmette, Lê Thị Hồng Gấm, Phạm Ngũ Lão, Ký Con, Yersin, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Pasteur, Cô Giang, Đề Thám, Bến Chương Dương, Q.1.
Đặc trưng chung của những căn nhà chú Hỏa là nhà nào cũng có hành lang chung rộng ở phía trước hay chạy chung quanh với lan can bằng gỗ hay sắt, cửa cuốn, sàn dùng thép làm dầm đỡ, trên cuốn gạch, mái lợp ngói, tường dày bốn tấc đỡ mái, trần làm bằng xi măng trát lên các thanh gỗ nhỏ đóng liền nhau như những vạt giường. Nhiều dãy nhà phố có thêm tầng lầu, trước mặt có tường hoa che mái và dùng công-xôn gỗ đỡ.
Nhìn chung, không gian bên trong của những căn phố nhà chú Hỏa không rộng lắm nhưng thoáng đãng, sáng sủa nhờ hệ thống cửa cái, cửa sổ sân trong khá to. Ngoài ra, nhờ những bức tường dày và những hành lang rộng bao chung quanh mà nội thất của căn nhà luôn mát mẻ.
Th.S Hồ Tường
—
Bài viết vào 10/2004 , từ đó đến nay đã có biết thay đổi với khuynh hướng cái mới thay dần cái củ và hàng loạt dự án mở rộng giao thông thu hẹp dần diện tích đất ở xây dựng tại các khu vực đô thị củ.
* MỤC LỤC – TÀI LIỆU VỀ DI SẢN NHÀ – KIẾN TRÚC CỔ
Bình luận về bài viết này